Czym jest renaturyzacja, jaki jest jej cel i idea?

Rozmowa z Przemysławem Nawrockim

Proszę wytłumaczyć, czym jest renaturyzacja rzek, zakładając , że informacja ta ma trafić do kogoś, kto nigdy nie słyszał o tym pojęciu?

Przemysław Nawrocki: Słowo „natura” ma wiele znaczeń. Pod tym pojęciem często rozumiana jest przyroda, w tym zwłaszcza roślinność, zwierzęta oraz zjawiska przyrodnicze, które istnieją niezależnie od działalności człowieka. Wiele rzek w przeszłości było prostowanych, regulowanych lub zamienianych w kanały, przegradzanych budowlami piętrzącymi wodę itp. W tym kontekście „renaturyzacja rzeki” to proces, którego celem jest przywrócenie naturalnego wyglądu (krętego koryta, podciętych przez wodę brzegów, naturalnej roślinności na brzegach i w dolinie, itp.) i funkcji rzeki zmienionej przez działalność człowieka. Przy czym renaturyzacja nie polega na przywracaniu zawsze i wszędzie rzeki do stanu możliwie zbliżonego do tego sprzed ingerencji człowieka. To w jakim stopniu chcemy zbliżyć rzekę do stanu naturalnego, każdorazowo zależy od celów przyrodniczych, ekonomicznych i społecznych, które stawiamy przed renaturyzacją. Przykładem renaturyzacji jest przywracanie naturalnego charakteru koryta rzeki. W ramach tego procesu rzeka może być „uwolniona” z betonowych lub kamiennych umocnień po to, aby mogła podmywać brzegi i dzięki temu tworzyć zakola i meandry. Innym przykładem jest odtworzenie naturalnej roślinności wzdłuż brzegów rzeki, jaką zwykle są drzewa i krzewy.

Mówiąc o renaturyzacji rzek, warto pamiętać, że jest to działanie przyczyniające się do odbudowy utraconych procesów, które zachodzą w naturalnej, zdrowej rzece. Taka rzeka bowiem potrafi się samoistnie regenerować. Im bardziej rzeka jest przekształcona, tym bardziej ma problem z samodzielną, spontaniczną renaturyzacją. Wówczas musimy jej pomóc. Nazywamy to działaniami wspomagającymi (renaturyzacja wspomagana), a nawet technicznymi (renaturyzacja techniczna).

Na czym polega spontaniczna renaturyzacja rzek?

PN: Czasami wystarczy po prostu zostawić rzekę siłom natury. Renaturyzacja spontaniczna, znana również jako samoistna, to proces, w którym rzeka i jej ekosystemy odzyskują naturalny charakter bez bezpośredniej interwencji człowieka. Rzeki, które doświadczyły ograniczonej, ale nie całkowitej degradacji, mogą szybko wrócić do stanu zdrowego ekosystemu, pod warunkiem, że zaprzestanie się np. wykaszania roślinności nadbrzeżnej oraz usuwania drzew i krzewów, remontowania umocnień brzegu rzeki, ponieważ te działania zaburzają jej ekosystem. Duży potencjał spontanicznej renaturyzacji mają zwłaszcza rzeki wyżynne i górskie cechujące się silnymi sezonowymi wahaniami poziomu wody. To bowiem przejście wody powodziowej przyczynia się najbardziej do spontanicznej renaturyzacji. Warto zatem uszanować ten naturalny proces i nie “walczyć z siłami natury” i po powodzi utrzymywać przekształcenia koryta rzek i potoków wyłącznie tam, gdzie to ma uzasadnienie (bliskość infrastruktury czy zabudowań).

Na czym polega wspomagana renaturyzacja rzek?

PN: Jeżeli rzeka została znacznie przekształcona, zwłaszcza jeśli jest to niewielka rzeka nizinna, siły natury to za mało, aby relatywnie szybko uzyskać poprawę stanu ekosystemu rzecznego. Renaturyzacja rzek wspomagana to proces, w ramach którego dla przywrócenia naturalnych funkcji i wyglądu rzek, ich ekosystemów i otoczenia konieczna jest ingerencja człowieka. Ingerencja zaczyna się od sporządzenia szczegółowego planu, który – uwzględniając lokalne uwarunkowania – pozwala na określenie najskuteczniejszych działań, które odtworzą zdegradowane elementy ekosystemu rzeki. Polegać to może na całkowitym lub częściowym usunięciu infrastruktury hydrotechnicznej, takiej jak umocnienia brzegów, umocnienia dna, budowle piętrzące wodę. Dzięki temu rzeka odzyska możliwość swobodnego kształtowania koryta – powiększania zakoli, tworzenia łach, podmywania brzegów itp. Działania takie mogą polegać również na dosypywaniu żwiru, aby odbudować bystrza, wprowadzaniu do koryta zwalonych drzew, dosadzaniu drzew i krzewów na brzegach rzeki itd.

Co to jest techniczna renaturyzacja rzek?

PN: W odróżnieniu od renaturyzacji spontanicznej, która opiera się na procesach samoregeneracji ekosystemu rzeki oraz renaturyzacji wspomaganej, która wykorzystuje aktywne działania w celu uruchomienia zablokowanych procesów regeneracji ekosystemu, renaturyzacja techniczna skupia się na zastosowaniu specjalistycznych technologii i wiedzy inżynierskiej. W przypadku cieków całkowicie wyprostowanych, aby osiągnąć znacząca poprawę stanu ekosystemu rzecznego, konieczne mogą być poważne prace inżynieryjne polegające na odtworzeniu krętego koryta – ta sama koparka kiedyś wykorzystana do przekształcenia koryta rzeki w kanał może posłużyć do przywrócenia jej krętego koryta zbliżonego do naturalnego.

Na czym polega monitoring renaturyzacji rzeki i dlaczego jest potrzebny?

PN: Jest to proces systematycznego zbierania, analizowania i interpretowania danych dotyczących stanu rzeki oraz skutków wdrożonych działań renaturyzacyjnych. Monitoring prowadzi się po to, aby ocenić efektywność podjętych działań oraz zapewnić, że proces renaturyzacji przynosi zamierzone korzyści przyrodnicze, społeczne i ekonomiczne. Monitoring renaturyzacji rzeki jest kluczowy w zapewnieniu długoterminowej efektywności wprowadzonych rozwiązań nakierowanych na przywrócenie naturalnych funkcji rzek, co ma istotne znaczenie dla ochrony środowiska oraz dobrobytu społeczności lokalnej. Monitoring powinien być zaplanowany na wiele lat, a nawet dziesięcioleci tak, aby służył ochronie środowiska i społeczności lokalnej. W przypadku renaturyzacji zdegradowanych ekosystemów rzek bardzo dobrze sprawdza się zasada „łatwiej jest coś zepsuć niż naprawić”. Analizy danych pozyskane z monitoringu wyposażają nas w wiedzę o dobrych rozwiązaniach, pokazują również błędy, a wszystko to służy lepszemu planowaniu i decyzjom dotyczącym renaturyzacji.

Jakie są powody przyrodnicze, dla których trzeba renaturyzować rzeki?

PN: Na całym świecie wody śródlądowe są jednymi z najbogatszych ekosystemów jeśli chodzi o bioróżnorodność, a jednocześnie najbardziej zniszczonych. Jedna czwarta gatunków zwierząt związanych z wodami słodkimi jest zagrożona wymarciem. Z każdych dziesięciu kręgowców słodkowodnych (ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków,) jakie żyły w latach 70. XX wieku obecnie zostały zaledwie dwa. Chcąc zapobiec dalszej degradacji przyrody rzek, należy skutecznie chronić najlepiej zachowane, czyli najbardziej naturalne rzeki i renaturyzować te, które zostały silnie przekształconych przez człowieka. Należy odtwarzać korzystne warunki dla bytowania gatunków roślin i zwierząt, które mogą być zagrożone przez degradację ich siedlisk.

Renaturyzacja rzek sprzyja również poprawie jakości wody, gdyż naturalna roślinności nad brzegami rzeki może działać jak filtr, zatrzymując zanieczyszczenia i osady przed przedostaniem się do wód. Renaturyzacja wspiera zatem procesy samooczyszczania, co przekłada się na lepszą jakość wody nie tylko w rzekach, ale również w jeziorach i morzach, do których uchodzą rzeki. Co więcej, renaturyzacja może pomóc w przywrócenie naturalnych wahań poziomu wód, które są kluczowe dla zdrowia ekosystemu rzecznego – wiele gatunków roślin i zwierząt wymaga okresowych zalewów doliny do rozrodu czy do jednej z faz życia. Jednocześnie ułatwia ona organizmom wodnym przetrwanie ekstremalnie silnych powodzi i susz, które zdarzają się ostatnio coraz częściej jako skutek zmiany klimatu. W dobie globalnego ocieplenia coraz większego znaczenia nabiera zacienienie koryt rzecznych. Odtworzenie naturalnej roślinności na brzegach rzek, a zwłaszcza zadrzewień nadrzecznych, zmniejsza ryzyko nagrzewania się wody do temperatur, które powodują śmierć ryb i innych zimnolubnych organizmów wodnych.

Jakie są powody ekonomiczne i społeczne, dla których warto i trzeba renaturyzować rzeki?

PN: Aspekt ekonomiczny jest najważniejszy. Długie lata (często bolesnych) doświadczeń pokazały, że po prostu bardziej opłaca się mieć rzeki o wysokim stopniu naturalności niż silnie przekształcone. Utrzymanie rzeki zbliżonej do naturalnej jest znacznie mniej kosztowne niż utrzymanie rzeki „uregulowanej”. Renaturyzacja przede wszystkim ułatwia skuteczne zarządzanie ryzykiem powodzi i suszy, bowiem pozwala na odzyskanie utraconej retencji korytowej i dolinowej. Daje także wiele innych korzyści ekonomicznych i społecznych. Podam kilka przykładów.

Po pierwsze, naturalne rzeki umożliwiają rozwój wymagających gatunków zwierząt, które jednocześnie mają duże znaczenie gospodarcze, np. łososi, jesiotrów i innych ryb cenionych przez wędkarzy. Po drugie, obszary na których rzeki zostały zrenaturyzowane często stają się atrakcyjniejsze dla mieszkańców i inwestorów. Estetyczne, naturalne otoczenie może zwiększać wartość nieruchomości. Naturalnie wyglądające rzeki przyciągają turystów, co może prowadzić do wzrostu przychodów w lokalnych gospodarkach, np. w branży hotelarskiej, gastronomicznej czy związanej z ekoturystyką. Poprawa zdolności rzeki do samooczyszczania się przekłada się na zmniejszenie kosztów związanych z uzdatnianiem wody pitnej. Warto też zwrócić uwagę, że renaturyzacja rzek może przyczynić się do lepszego samopoczucia mieszkańców poprzez stwarzanie przestrzeni do rekreacji, takich jak spacery, wędkowanie, kajakarstwo czy obserwowanie ptaków. Wraz z bogaceniem się społeczeństw i intensywnością zabudowy w miastach, rośnie zapotrzebowanie na dostęp do naturalnych terenów zielonych, które pozytywnie wpływają na zdrowie psychiczne i fizyczne mieszkańców, promując aktywność fizyczną i zdrowy styl życia. No i wreszcie odzyskane naturalne ekosystemy są skutecznym sposobem budowania odpornosci klimatycznej i przez to świetnym miejscem do edukacji ekologiczne. Taki sposób patrzenia na korzyści z renaturyzacji przyczynia się do zwiększenia świadomości na temat roli przyrody w naszym życiu, a same projekty renaturyzacyjne często angażują lokalnych mieszkańców w planowanie i realizację, co sprzyja integracji społecznej i wzmocnieniu więzi w społeczności.

Czy renaturyzacja rzek wpisuje się w działania przeciwpowodziowe i przeciwsuszowe?

PN: Zdecydowanie tak. Możemy nawet wyraźnie podkreślić, że renaturyzacja rzek łagodzi skutki powodzi i suszy, a przy tym równocześnie poprawia stan ekosystemów rzecznych. Naturalne, zdrowe rzeki zapewniają naturalną retencję wody (w korycie i w dolinie rzek). Kiedy wody jest za dużo w korycie, wylewa się ona na dolinę. Jeśli w dolinie mamy lasy i łąki, to nie ponosimy przy tym większych strat powodziowych, a równocześnie zmniejsza się ryzyko powodzi na położonych niżej terenach zabudowanych. Woda zalegająca na takich zielonych obszarach zasila wody podziemne, które w trakcie suszy odgrywają kluczowa rolę w zasilaniu rzek. Efektywne zarządzanie wodami opadowymi jest zatem kluczowe w łagodzeniu skutków powodzi i suszy, a renaturyzacja rzek i ich dolin ułatwia „zatrzymanie kropli wody tam, gdzie spadnie wraz z deszczem”. Odbudowa naturalnych terenów zalewowych i stref retencyjnych w dolinach rzek, które są zdolne do absorbowania nadmiaru wody w czasie opadów, sprawia że obszary te mogą działać jak gąbki, spowalniając przepływ wody do rzeki i zmniejszając ryzyko powodzi w sąsiednich terenach wiejskich i miejskich. Złożone, kręte koryto może zmniejszyć prędkość przepływu, co również wpływa na redukcję niszczącej siły powodzi. Przywracanie naturalnej roślinności na brzegach rzek, zwłaszcza drzew i krzewów, zapobiega silnej erozji. Jednak nawet jeśli dojdzie do podmycia brzegów po silnych wezbraniach, to w przypadku rzek naturalnych i zrenaturyzowanych nie są to szkody powodziowe, a jedynie naturalne procesy zmiany kształtu koryta niezbędne dla zachowania zdrowia ekosystemu rzecznego.

Renaturyzacja rzek może również prowadzić do poprawy ilości wód podziemnych. Przywracanie naturalnych stref zalewowych i obszarów retencyjnych w dolinach rzek wspiera przesiąkanie wód opadowych do głębszych warstw gleby. Taki proces podnosi poziom wód gruntowych, podobnie jak podniesienie dna pogłębionych koryt rzecznych w postaci żwirowych pryzm naśladujących naturalne bystrza. Wyżej położone lustro wód podziemnych to nie tylko więcej wody w korycie rzeki, ale i studniach gospodarskich. To lepsza dostępność wody w okresie suszy dla całej roślinności w dolinie – i tej naturalnej, i tej w postaci upraw rolniczych. Kolejnym pozytywnym efektem jest odbudowa naturalnych siedlisk i zwiększenia ich różnorodności biologicznej. Naturalny ekosystem rzeczny jest bardziej odporny na skutki skrajnych zjawisk pogodowych, takich jak powodzie i susze, niż uproszczony ekosystem rzeki silnie przekształconej.