HIR – wskaźnik zdrowia rzek. Czym jest i jak go można wykorzystać w renaturyzacji rzek

Rozmowa z Szymonem Jusikiem

Hydromorfologiczny Indeks Rzeczny brzmi jak coś, co może wiele powiedzieć o kondycji rzeki. Da się to wyjaśnić laikowi w pięciu zdaniach?

SJ: Hydromorfologiczny Indeks Rzeczny, w skrócie HIR, to jeden ze wskaźników wykorzystywanych w ocenie stanu lub potencjału ekologicznego rzek, czyli ujmując sprawę prościej – w ocenie ich kondycji bądź też „zdrowia”. Generalnie wskaźniki można podzielić na trzy grupy: biologiczne – obejmujące 5 grup organizmów wodnych (ryby, rośliny, bezkręgowce, fitobentos okrzemkowy i fitoplankton), fizyko-chemiczne – obejmujące kilkanaście parametrów, które informują nas o stopniu „czystości wody” oraz hydromorfologiczne – związane z różnorodnością elementów morfologicznych rzeki i jej doliny, mogących stanowić siedlisko dla organizmów. Wskaźnik HIR reprezentuje tą ostatnią grupę i pozwala ocenić, jak bardzo zróżnicowana jest rzeka oraz w jakim stopniu jej hydromorfologia została przekształcona w wyniku działalności człowieka, np. wskutek regulacji bądź obecności budowli hydrotechnicznych. Metoda HIR obejmuje część terenową, umożliwiającą ocenę kondycji rzeki na podstawie szczegółowej wizji terenowej oraz część kameralną, dzięki której możliwa jest ocena „zza komputera” w oparciu o specjalistyczne programy i dane przestrzenne.

Czy HIR można porównać do „badania kondycji” rzeki? Jakie parametry bierze się pod uwagę, żeby ocenić jej zdrowie?

SJ: HIR to jedna z metod oceny kondycji rzeki w aspekcie hydromorfologicznym. Warto dodać, że jest to oficjalna, krajowa metoda stosowana obligatoryjnie w Państwowym Monitoringu Środowiska i w ocenie posterunków wodowskazowych oraz na potrzeby ocen oddziaływania na środowisko. Bierze ona pod uwagę kilkadziesiąt parametrów ocenianych w trzech strefach: koryta rzecznego, strefy przybrzeżnej i doliny rzecznej, które są zgrupowane w dwóch wskaźnikach. Jeden z nich mówi o stopniu naturalności rzeki (WRH) a drugi o stopniu jej przekształcenia (WPH). Wskaźnik różnorodności hydromorfologicznej (WRH) w sposób syntetyczny informuje nas o heterogeniczności środowiska rzecznego, czyli o różnorodności naturalnych elementów morfologicznych cieku i doliny rzecznej. Drugi z elementów składowych HIR, czyli wskaźnik przekształcenia hydromorfologii (WPH), informuje o sumarycznym stopniu antropogenicznych zmian w hydromorfologii rzeki oraz jej doliny. Bierze on pod uwagę wszystkie formy przekształceń hydromorfologicznych, takie np. jak: budowle hydrotechniczne, widoczne ślady regulacji i prac utrzymaniowych czy utrudnienia łączności rzeki z doliną np. poprzez obwałowania. Dwa powyżej wspomniane wskaźniki integruje wskaźnik HIR, który jest pojedynczą wartością liczbową w zakresie od 0 do 1. Niskie wartości oznaczają zły stan hydromorfologiczny, a wysokie bardzo dobry stan hydromorfologiczny.

Czy HIR ma jakieś wartości krytyczne, które są szczególnie ważne? Jaka wartość wskaźnika mówi nam, że rzeka jest w dobrym stanie (w dobrym zdrowiu), a jaka, że w krytycznie złym?

SJ: Podobnie jak inne wskaźniki wykorzystywane w ocenie kondycji rzek, HIR ma ustalone wartości graniczne dla pięciu klas „zdrowia rzeki”. Klasa 1. to stan bardzo dobry, 2. dobry, 3. umiarkowany, 4. słaby i 5. zły stan wód. W różnego rodzaju raportach, opracowaniach strategicznych i na mapach oznaczone są one zawsze z góry ustalonym schematem kolorów: 1. niebieski, 2. zielony, 3. żółty, 4. pomarańczowy i 5. czerwony. Z punktu widzenia praktycznego najważniejsza jest granica pomiędzy stanem dobrym i umiarkowanym (czyli pomiędzy klasami 2. i 3.), ponieważ przyjmuje się, że w rzekach o stanie co najmniej dobrym antropogeniczne zaburzenia funkcjonowania ekosystemu są na tyle nieduże, że charakteryzuje się on „dobrą kondycją”. Stan hydromorfologiczny rzeki w największym stopniu wpływa na ryby oraz makrobezkręgowce bentosowe spośród wszystkich organizmów zamieszkujących wody. Wartości graniczne poszczególnych klas są zróżnicowane w różnych typach rzek, które dodatkowo zmieniają się w kolejnych aktualizacjach rozporządzenia klasyfikacyjnego, co może wprowadzać pewne zamieszanie. Obecnie obowiązujące normy ujęte są w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 25 czerwca 2021 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego oraz sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, a także środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz.U. 2021 poz. 1475) (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20210001475)

Jak wykorzystać wskaźnik HIR do rozmów ze społecznościami lokalnymi? Co ten wskaźnik mówi o rzece?

SJ: Wskaźnik HIR jest pojedynczą wartością liczbową, którą łatwo i intuicyjnie możemy powiązać ze „zdrowiem rzeki”. Wyniki pomiarów można wykorzystać do informowania społeczeństwa o aktualnej kondycji hydromorfologicznej rzek, ich zmianach w czasie oraz symulacji skutków prac regulacyjnych czy utrzymaniowych bądź też wykonania budowli hydrotechnicznych. Ma on również zastosowanie przy wykazaniu poprawy stanu hydromorfologicznego, np. po wdrożeniu katalogu dobrych praktyk utrzymania rzek lub w wyniku działań renaturyzacyjnych. Stan hydromorfologiczny poniżej dobrego (HIR < 0,6) negatywnie oddziałuje na strukturę gatunkową i liczebność ryb, co może być argumentem w rozmowach z wędkarzami oraz drastycznie zmniejsza atrakcyjność rekreacyjną rzek wykorzystywanych w kajakarstwie.